De Gangulfuskerk gezien vanuit het zuidoosten. Foto: Hardscarf, oktober 2010. Licentie: Creative Commons.
De Gangulfuskerk van Visvliet is een gepleisterd eenbeukig kerkgebouw, met een driezijdig gesloten priesterkoor en een dakruiter. De kerk ligt aan de Heirweg 16. De kerk is oorspronkelijk gewijd aan de heilige Gangulfus. Gangulphus is bij Varennes-sur-Amance bij Langres geboren circa 702 en is in Bourgondië gestorven op 11 mei 760.
Afb. rechts: Afbeelding van de Heilige Sankt Gangolf/ Gangulfus. Foto: Diana German Wikipedia, 29 augustus 2004. Licentie: GNU Free Documentation License.
Hij wordt ook Gangolf of Gengulphus genoemd en is een heilige en martelaar van de Rooms-Katholieke kerk. Hij is een grootgrondbezitter geweest in Bourgondië tijdens de regeerperiode van Pepijn de Korte, zoals een vermelding in een akte uit 762 bewijst.
Hij is tevens ridder en hoveling. Volgens de legende is hij een vertrouweling van Pepijn de Korte, die op een van zijn jachttochten een miraculeuze bron ontdekt heeft. Als Gangulphus vermoedt dat zijn vrouw hem bedriegt met een priester en zijn vrouw dat ontkent, vraagt hij dat zij haar hand in deze bron moeten houden. Als zij haar hand terugtrekt zijn hand en arm volledig verbrand. Hij stuurt zijn vrouw weg en verbant de priester, maar die neemt wraak en vermoordt Gangulphus.
Gangulphus komt voor op talrijke lijsten van martelaars in de 10e en 11e eeuw eerst in Frankrijk en Duitsland en later ook in Engeland en Italië. Zijn heiligenleven is waarschijnlijk te Varennes geschreven. Hroswitha van Gandersheim schrijft een heiligenleven rond 960.
De kerk van Visvliet, gezien vanuit het zuidwesten. Foto: Hardscarf, oktober 2010. Licenitie: Creative Commons.
Reductie Na de reductie van Groningen in 1594 wordt de kerk Nederlands hervormd.
Voorgeschiedenis is niet helemaal duidelijk Na het leggen van de dijk tussen Ter Luine en Pieterzijl wordt door het cisterciënzer klooster Jeruzalem uit Gerkesklooster een uithof (Fries) of voorwerk (Gronings) gesticht op de plek van het huidige dorp Visvliet. Wanneer dit gebeurt is onbekend. De bedijking wordt oorspronkelijk gedacht te zijn uitgevoerd rond 1315, maar tegenwoordig wordt gedacht dat deze later heeft plaatsgevonden. Wellicht moet het ontstaan van Visvliet eerder in de buurt van 1400 worden geplaatst.
Tot 1987 wordt gedacht dat de kerk van Visvliet een voorganger heeft gehad die tussen 1370 en 1387 door wateroverlast, mogelijk door een overstroming, maar grote overstromingen tussen 1377 en 1387 rond de Lauwers zijn niet bekend. De kerk zou toen zijn vervallen, waarop de kerkelijke bevolking een tijdlang bij Augustinusga wordt geplaatst. Tegenwoordig wordt echter gedacht dat de Gangulfus waarover in het centrale document uit 1387 wordt gesproken in werkelijkheid verwijst naar het in de IJzermieden gelegen dorp Sint Gangolf (Gangulfus), dat in die tijd op het kerkhof na wordt opgegeven. Van dit kerkhof, dat later vergraven is, of kerk, zijn geen resten teruggevonden.
De kerk gezien vanuit het zuidoosten. Foto: Hardscarf, oktober 2010. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license.
Huidige kerk In 1427, zo getuigt een gedenksteen in de westgevel van de huidige kerk verrijst in opdracht van het klooster het huidige laatgotische kerkgebouw, dat volgens een laat 15e eeuws document aan Gangulfus is gewijd. Het is onbekend of er vroeger ook een toren bij heeft gestaan, maar gezien de geringe omvang van de dakruiter in relatie tot de kerk wordt dit wel vermoed. Kort na de bouw is de kerk verlengd in de richting van het oosten. Deze verbouwing is eveneens een opdracht van het klooster Jeruzalem geweest. In het koor bevindt zich een gedenksteen met een tekst over de roggeprijzen in 1557, herinnerend aan een periode van extreme duurte, en de wapens van Gerhardus Wiltinck van Dwingel.
De Van Oeckelenorgel in de kerk van Visvliet.
In 1580 gaat Friesland, dat de heerlijke rechten over Visvliet in bezit heeft, over op het protestantisme. In 1595 wordt de eerste protestantse predikant genoemd. De dakruiter zal misschien uit de 17e eeuw stammen, omdat de klok in 1630 is gegoten door Hans Falck en de windvaan, in de vorm van een vis, erbovenop het jaartal 1693 draagt. Een andere windvaan in de vorm van een schip is geplaatst op de nok van het priesterkoor.
Rond 1700 zijn de rondbogige vensters geplaatst en in 1768 is de dakruiter vernieuwd. Volgens een gevelsteen boven de ingang zou de kerk in 1873 van buiten zijn gepleisterd. Vaak is dit gedaan om de slechte staat van het gebouw te verbergen, waarbij de voegen worden teruggebracht zodat het lijkt alsof de kerk uit natuursteen is opgetrokken. Volgens andere bronnen kan dit in de jaren vanaf 1885 zijn gebeurd; eerst de west- en zuidgevel en daarna de andere gevels van de kerk.
Een oude 'lijkkar' in de Gangulfuskerk van Visvliet. Opschrift: 'Lijkwagen vereniging te Visvliet'.
Steen in de westgevel met het opschrift : " In 't jaer ons:her MCCCCXXVI is Visvlier cerch: maect ". Foto: M.A. Douma. Bron: Beeldbank Groninger Archieven, 1972.
Tweede Wereldoorlog In de Tweede Wereldoorlog is de torenklok meegenomen naar Duitsland, maar Nederlanders die bij het transport betrokken zijn geweest, gooien hem met een aantal andere klokken, stiekem in een sloot om te voorkomen dat deze zullen worden omgesmolten. Hierbij ontstaat een scheur in de klok. In 1946 is de klok geretourneerd, vervolgens gerestaureerd en in 1948 weer teruggehangen.
Rondom de kerk heeft vroeger een muur gestaan met ringen waaraan het vee kan worden vastgemaakt dat tijdens de jaarlijkse veemarkt op 1 mei wordt verhandeld. Later is de muur vervangen door het smeedijzeren hekwerk.
Visvliet : Heirweg 16 : Nederlands hervormde kerk. Vervaardiger: Rijksdienst voor Monumentenzorg. Collectie: Beeldbank, Groninger Archieven. Datum: mei 1942. De drie bovenstaande zwart/wit foto's zijn voor vóór de restauratie.
Avondmaalsschaal op voet, verzilverd (uit kerk Visvliet), hoogte: 17 cm boven: diameter: 20.8 cm. Bron: Groninger Museum.
Afbeelding links: Gedenksteen aan de roggeprijs van 1557. Gerardus Wiltinck was de dertigste abt van het klooster Jeruzalem in Gerkesklooster. Foto: Cauda Rubra, 14 september 2019. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.
In de kerk van Visvliet, niet ver van Gerkesklooster, bevindt zich een opschrift uit 1557.
Daarop wordt door de abt van Gerkesklooster de prijs van de rogge vastgesteld.
Het blijkt dat er dat jaar door een samenloop van omstandigheden ernstige hongersnood heerst: de oogst is weer mislukt, de pest heerst en door oorlog stagneert de invoer van graan vanuit het Oostzeegebied.
Dat leidt weer tot het stijgen van de graanprijzen.
De abt van Gerkesklooster probeert daar een eind aan te maken door de graanprijs vast te leggen.
De vis op de windvaan
Het zijn de monniken die hier een kerk hebben gebouwd. Op een gedenksteen van de kerk staat te lezen dat in het jaar 1427 de 'visler cercke' is gebouwd. De kerk wordt gewijd aan Sint Gangulfus. Een opvallende keuze, omdat deze van oorsprong Bourgondische heilige in het Noorden niet vaak voorkomt. Gangulfus wordt bekend om het zogenaamde 'bronnenwonder', hij zou een bron op wonderbaarlijke wijze hebben verplaatst naar zijn geboorteplaats Varennes. Later wordt hij uit jaloezie vermoord door een minnaar van zijn vrouw. Mogelijk is Gangulfus om dit bronnenwonder als patroon voor de kerk van het aan het water gelegen plaatsje gekozen. Aan de ligging aan het water heeft Visvliet een groot deel van haar inkomsten te danken.
Later blijft het symbool in gebruik. De naam van dit symbool is 'Ichtus', het Griekse woord voor vis. De vis staat in verband met de doop in het water, maar het visje verwijst ook over de verhalen over de wonderbare visvangst. Elke letter van het woord Ichtus, in het Grieks ἰχθύς, staat voor de eerste letter van de zin die voor de Christenen de basis van hun geloof vorm: Iesus CHristos, THeau Uios, Soter (Jezus Christus, Zoon van God, Verlosser). Als je deze letters bovendien over elkaar heen schrijft, krijg je bovendien een ander Christelijk symbool: het wagenwiel.
Afscheiding Door de afscheiding in 1834 en de latere stichting van de gereformeerde kerk in het dorp in 1933 neemt het aantal hervormden af, totdat de kerkgemeente in 1955 besluit samen te gaan met de kerk van Grijpskerk. Diensten worden er daarna nog wel gehouden, maar eind jaren 1970 bedraagt de voltallige bezetting inclusief organist en prediker nog maar ongeveer 30 kerkleden. In 1973, als de kerk zwaar begroeid is met klimop, is die reeds overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Van 1979 tot 1980 is het gebouw gerestaureerd, waarbij de niet-originele vloer wordt vervangen door vloertegels. Hoewel de inwoners van Visvliet eigenlijk de kerk het liefst zonder pleisterwerk willen zien, weigert de Stichting Oude Groninger Kerken deze te verwijderen. De PKN-gemeente Grijpskerk e.o. gebruikt het gebouw soms nog voor diensten. Verder worden er tentoonstellingen gehouden en culturele manifestaties.
Interieur In het gebouw bevinden zich vijf familiebanken, waarvan de oudste uit de tweede helft van de 17e eeuw stammen en waarvan een aantal met spijlenfriezen in het priesterkoor staan. Achter een van deze banken in het koor, de bank van de familie Hellinga, is de gevelsteen gemetseld met het jaartal 1557, alsmede de naam van de abt en de roggeprijs. De reden van opname van deze prijs is waarschijnlijk geweest dat deze erg hoog is en wijst op armoede in die tijd. De overige, eenvoudigere, kerkbanken zijn vroeg-19e eeuws. De door Jan de Rijk, rijk versierde preekstoel met klankbord en doophek dateert uit 1714 en heeft een afbeelding van een 'visje in de vliet', de nabijgelegen Lauwers is rijk aan vis geweest.
In de koorsluiting zit aan de zuidzijde een piscina in een spaarveld met spitse boog. In de zuidwand is een gedenksteen ingemetseld voor Gerardus Wiltinck van Dwingel, de dertigste abt van het klooster Jeruzalem (Gerkesklooster) met vermelding van de roggeprijs in 1557. De gedenksteen heeft als opschrift: 'Anno 1557 golt de rogge VII Emder gulden tmud. D. Gerardus Wiltinck van Dwingel, de XXX abbas in Ierusale 1557'. Waarschijnlijk herinnert deze steen aan een hongerjaar omdat de prijs, die voor rogge genoemd wordt buitengewoon hoog was voor die tijd.
Foto's van de herenbanken en het orgel
Hervormde kerk: Interieur, aanzicht orgel, orgelnummer 1565 (opmerking: Gefotografeerd voor Het Historische Orgel in Nederland 1865-1872). Foto: 2004, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.
Orgel Het kerkorgel wordt in 1869 gebouwd door Petrus van Oeckelen uit Harendermolen, een gehucht bij Haren, mogelijk gemaakt door een legaat van Reitse Luitjens Terpstra destijds. In 1962 is het orgel gerestaureerd door de orgelbouwer Mense Ruiter uit Groningen.
In het Nederlands Hervormde kerkje van het West-Groningse Visvliet wordt de Consistoriekamer tot 1857 óók nog als schooltje gebruikt. Heden ten dage herinnert de Kinderbieb nog steeds aan dit bijzondere duo-gebruik van toen.
Westelijk deel Het westelijk deel van de kerk, onder de dakruiter, is vroeger ook in gebruik geweest als school. Het is door een gang van de kerk gescheiden. De leerlingen en kerkgangers gebruiken in die tijd echter wel dezelfde ingang. In het houtwerk zijn hier verschillende tekeningen van schepen gesneden. In 1857 is de school in de kerk afgeschaft.
Een bijzondere grafzerk op het kerkhof
Meijer, Klaas Hellinga Geboortedatum: xx-10-1810 Geboorteplaats: Visvliet Datum overlijden: 23-06-1857 Plaats overlijden: Visvliet Echtgeno(o)t(e) van: Heilina Bennema Kerkhof te Visvliet
Grafaanduiding: 11
Grafschrift: Die in mij gelooft zal leven al ware hij ook gestorven. - Rustplaats van KLAAS HELLINGA MEIJER Geliefde Echtgenoot van HEILINA BENNEMA geboren te Visvliet den .. October 1810 aldaar overleden den 23 Junij 1857 - Diep betreurd door zijn Weduwe en kinderen.
Iconografie: Tussen het bovenste en het middelste grafschrift bevindt zich een door takken met bladeren omhuld rechtopstaand ovaal. Hierin is een persoon met zeis afgebeeld. Boven het ovaal is op het helmteken een allegorisch figuur met zeis afbeeld. Links en rechts van dit figuur vliegt een vlinder.
Zerk: Liggende steen (hardsteen) op gemetselde sokkel Afmetingen zerk: (lxbxh) 197x86x13 cm Type graf: Zandgraf
Hervormde kerk: Interieur, aanzicht orgel, orgelnummer 1565 (opmerking: Gefotografeerd voor Het Historische Orgel in Nederland 1865-1872). Foto: 2004, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.
Meer lezen over Visvliet:
Noten en bronnen:
1. Stichting (Oude) Groninger Kerken.
|
|||||||||
De Heilige Gangulfus
